سامانه سیب و بهداشت روستا، از هدف تا واقعیت

نظرات نویسندگان مهمان، لزوما منطبق با دیدگاه صدای پزشکان نیست.

قسمت خداوند این بود که من در شهر به دنیا آمدم و تحصیل کردم. هرآنچه از دغدغه مردم می دانستم شهری بود و همه خواسته هایم از همین فضا نشات می گرفت. در مورد روستا و زندگی روستایی در حد مطالعه چند رمان، کتاب و مطالب پراکنده رسانه ها اطلاع داشتم و در چند نوبت انگشت شمار نیز به این مناطق سفر کرده بودم. هم اکنون پس از طی دوران پزشکی عمومی به عنوان پزشک خانواده در قالب طرح اجباری کار پزشکان در منطقه روستایی زیبایی در استان خوزستان مشغول به ارایه خدمت هستم. این منطقه با نام سادات حسینی در شمال شرق استان خوزستان و در نزدیکی استان های چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد قرار دارد. برای رسیدن به این منطقه پس از طی حدود ۴ ساعت از مرکز استان، به دلیل زیر آب رفتن راه های ارتباطی پی از احداث سد کارون ۳، باید با ماشین سوار قایق های بزرگی شد که جهت انتقال وسایل نقلیه از دو طرف آب تعبیه شده اند و پس از عبور مسیری در آب در طرف دیگر در جاده های کوهستانی رشته کوه های زاگرس ادامه مسیر داد. این منطقه در نزدیکی بخش دهدز از شهرستان ایذه قرار دارد که فاصله آن با نزدیک ترین شهرستان حدود دو ساعت و نیم می باشد. مردم این منطقه به جمعیت حدود ۶۰۰۰ نفر عمدتا بختیاری هستند و به گویش شیرین لری سخن می گویند. شغل اکثر آن ها دامداری، کشاورزی و باغداری به روش سنتی می باشد. در این منطقه مرکز خدمات جامع سلامت ملاح واقع شده است که جمعیت ۶ روستای اصلی را تحت پوشش قرار می دهد و همواره دو پزشک و کادر درمانی به صورت شبانه روزی به ارایه خدمات درمانی و بهداشتی و مراقبت های هدفمند می پردازند.

در طول دوران تحصیل طب، سلامت مردم کشورم به یکی از دغدغه های اصلی من تبدیل شد. به همین دلیل همواره تلاش می کردم اولویت های اصلی سلامت کشور و مردم را بشناسم. هم اکنون که در یک منطقه روستایی علاوه بر ارایه خدمت، عملا زندگی هم می کنم، دغدغه اصلی من به شناخت و برطرف ساختن مشکلات بهداشتی مردم منطقه و ارتقا سطح سلامت آن ها تبدیل شده است. زندگی در این منطقه این فرصت را برای من فراهم کرد تا با بسیاری از روش های زندگی مردم روستا و آداب و رسوم آن ها آشنا شوم. همانطور که من، به علت زندگی در شهر، از روستا چیز زیادی نمی دانستم به نظر می رسد بسیاری از مشکلات سلامت مردم روستایی نیز همچنان ناشناخته است. به طور مثال من همیشه فکر می کردم که افزایش شیوع بیماری ها بیشتر در شهرها می باشد و مردم روستایی به دلیل سبک زندگی سالم از بیماری های کمتری رنج می برند. این در حالی است که با توجه به مشاهدات من در این مدت به نظر می رسد بسیاری از روش های زندگی سالم قبلی روستایی جای خود را به سبک زندگی شهری داده است و شیوع بسیاری از بیماری ها، به خصوص بیماری های مزمن، در این مناطق همچون شهرها بالاست و بار اقتصادی و روانی زیادی بر مردم و جامعه تحمیل می کند. درست است که با وجود پزشکان مقیم در منطقه ذکر شده دسترسی بسیار خوبی به خدمات سلامت در این منطقه وجود دارد، اما اولویت های سلامت از طرف وزارت بهداشت و دانشگاه های علوم پزشکی تعیین می شود که برخی از آن ها جزء موارد مهم در زندگی روستایی نیست. شاید یکی از دلایل آن این باشد که این اولویت ها بیشتر بر اساس تحقیقاتی که بیشتر در سطح شهرها انجام می شود، تعیین می شود و مناطق روستایی به علت دور بودن از شهرها و مشکلات جمع آوری داده و اطلاعات از شناسایی کامل اولویت های سلامت خود بی نصیب می مانند. از سوی دیگر با وجود اینکه یکی از پشتوانه های اجرای طرح تحول سلامت تحقیقات در این حیطه می باشد، اما بیمه های سلامت خود را در انجام آن ها متعهد نمی دانند و بیشتر خدمات خود را به مرحله ای اختصاص داده اند که دیگر بیماری به سمت ازمان می رود و هزینه های بالای آن متوجه جامعه می شود.

در سالهای اخیر سامانه ای به نام سامانه “سیب” در بسیاری از مراکز روستایی کشور راه اندازی شده است. در این سامانه پزشکان و دیگر کادر درمانی به ثبت خدمات و مراقبت های انجام شده می پردازند. به نظر می رسد این سامانه به علت الکترونیکی ساختن خدمات سلامت، موجب افزایش عدالت در ارایه خدمات گردد. اما همانند هر مسیری، این سامانه نیز در نقطه ابتدایی راه قرار دارد و مشکلات بسیاری دارد که اطمینان به داده های آن را مشکل می سازد. یکی از مهم ترین مراحل هر نوع جمع آوری داده ای پایش صحت داده هاست، که این مرحله عملا در سامانه سیب انجام نمی شود و معیار بررسی داده ها به جای صحت و کیفیت آن ها به تعداد آن ها تبدیل شده است که همین معیار خود داده های غلط وارد شده در این سامانه را افزایش می دهد. دلیل دیگری که به نظر می رسد ثبت داده ها را در سامانه سیب تحت تاثیر قرار داده، تعداد بالای جمعیت تحت پوشش به ازای هر پزشک است. فرض کنید هر پزشک روزانه برای ۶۰ نفر ویزیت، معاینه و مراقبت انجام دهد،  هر فرد در سامانه ۱۰ خدمت یا مراقبت انجام نشده دارد (که در مواردی افراد تعداد بیشتر و در برخی موارد تعداد کمتری مراقبت دارند) و هر مراقبت نیازمند پاسخ به ۲۰ سوال باشد (که برخی مراقبت ها تا ۱۰۰ سوال هم دارند!) و برای پاسخ به هر سوال و وارد کردن ان در سیستم فقط ۳۰ ثانیه وقت لازم باشد (یعنی سرعتی دوبرابر سرعت لازم جهت پاسخ به سوالات کنکور!)، در این صورت یک پزشک در روز به ۶۰۰۰ دقیقه یعنی ۱۰۰ ساعت زمان نیاز دارد که به انجام و ثبت صحیح مراقبت ها بپردازد. با توجه به مثال بالا تعداد بالای خدمات انجام شده به ازای هر پزشک و زمان لازم برای ثبت آن ها در سامانه، دقت افراد در ثبت این داده ها را کاهش می دهد و زمان باقی مانده جهت ارایه خدمات سلامت را بسیار کاهش می دهد که همین مورد یکی از دلایل عدم اطمینان به داده های این سامانه می باشد و از طرف دیگر زمان بر بودن ثبت آن ها زمانی که پزشک با بیماران سپری می کند را بسیار کم می کند. پس موارد بالا نشان می دهد که به نظر می رسد در این مرحله نمی توان از این سامانه جهت تعیین الویت های سلامت کشور در مناطق روستایی استفاده نمود.

هدف همه افراد خدمتگزار در حیطه سلامت، افزایش سلامت جامعه می باشد. یکی از موارد اولیه مورد نیاز برای افزایش سلامت جامعه شناخت دقیق شرایط و مشکلات آن می باشد. با توجه به موارد و مشاهدات نویسنده در بالا، به نظر می رسد یکی از ضرورت های ارتقا سلامت در جوامع روستایی کشور جمع آوری دقیق و ثبت دقیق داده ها و نیز بررسی تحقیقاتی جهت روشن شدن اولویت های سلامت این جوامع است. همچنین سامانه سیب نیازمند بررسی ها و پایش های بیشتری می باشد که صحت داده های وارده در آن را افزایش دهد و از طرف دیگر باید راهکاری اندیشیده شود که بیشتر وقت پزشکان همراه با بیماران سپری شود نه اینکه بیشتر وقت آن ها صرف ثبت داده ها و خدمات شود. از طرف دیگر شاید بهتر باشد که بیمه های سلامت نیز به عنوان یکی از بازو های مالی ارایه خدمات، با همکاری و مشارکت در تحقیقات در جهت پیشگیری بهتر و کاهش بیشتر بار بیماری ها قدم بردارند.