مصاحبه اختصاصی صدای پزشکان در ارتباط با مومیایی منتسب به رضا پهلوی

چندی پیش خبری مبنی بر پیدا شدن یک جسد مومیایی شده در منطقه شهر ری در محدوده حرم عبدالعظیم حسنی طی حفاری هایی در فضای مجازی منتشر شد که بازتاب های فراوانی در داخل و خارج کشور داشت. در این زمینه مصاحبه ای در مورد فرایند مومیایی کردن و نحوه تشخیص هویت مومیایی ها با دکتر صادقیان عضو هیات علمی گروه پزشکی قانونی دانشگاه علوم پشکی تهران انجام دادیم تا به این مسئله با دیدی تخصصی تر بپردازیم.

آقای دکتر صادقی خبری مبنی بر پیدا شدن جسد مومیایی در فضای مجازی منتشر شد که بازتاب های فراوانی داشت.

-اگر ممکنه در ابتدا توضیحاتی کلی در مورد روند مومیایی سازی و تاثیراتی که بر بافت های بدن می گذارد ارایه دهید.

ابتدا اجازه دهید که در مورد این صحبت کنیم که چه کسانی مومیایی می شوند. به این دلیل که علاوه بر شکل مرسوم مومیایی که اکثرا شنیده ایم شکل طبیعی از مومیایی شدن هم در طبیعت وجود دارد.دراین شکل مومیایی که خیلی هم شکل نادری نیست در طبیعت اتفاقاتی می افتد که دو شرط خاص جهت مومیایی شدن جسد را فراهم می کند، اول اینکه هوا باید فاقد رطوبت و خشک باشد هم چنین باید دمای بالایی وجود داشته باشد. این دوعامل باعث می شوند قبل از شروع عملکرد باکتری ها برای از بین بردن بافت های جسد رطوبت بافت ها گرفته شود و از اتولیز آنها جلوگیری به عمل آید. در شکل طبیعی مومیایی شدن چون عوامل به صورت طبیعی رخ میدهند ممکن است تمام بخش های بدن مومیایی نشوند و تنها بخش های محدودی مومیایی شده باشند.

در شکل مصنوعی که به دست بشر رخ می دهد چه اتفاقاتی صورت می گیرد؛ در مصر باستان برای افراد خاص که از تمکن و جایگاه بالایی برخوردار بودند طی یک سری فرایندهای خاص که در کتب تاریخی ثبت شده است اجساد را مومیایی می کردند. اما درشکل امروزی ، افرادی به پزشکی قانونی مراجعه می کنند و درخواست مومیایی کردن جسد فرد مورد نظرشان را میدهند. به دلیل هزینه های بالای این فرایند معمولا اشخاصی درخواست مومیایی کردن می دهند که از تمکن مالی بالایی برخوردارند یا شخص خیلی خاص و معروفی را مد نظر دارند.

در سازمان پزشکی قانونی اولین مرحله خارج کردن احشا است، زیرا خود احشا از مهم ترین عوامل فساد جسد  و ورود میکروب ها هستند. در مرحله بعد خون جسد را به طور کامل خارج می کنند. زیرا خون هم منبع مناسبی برای رشد باکتری ها است. تا اینجا با خارج کردن احشا و خون از جسد دو منبع اصلی رشد و ورود باکتری ها را از بین برده اند. در مرحله ی بعد به دلیل نبود گردش مناسب در بدن از چند نقطه مختلف فرمالین به همراه چندین ماده شیمیایی دیگر به بدن جسد تزریق می شود. بعد از تزریق پیکر جسد را به صورت غوطه ور در محلول فرمالین قرار میدهند تا در کنار تزریق ، فرمالین و مواد شیمیایی به طور کامل در جسد نفوذ کنند. به علاوه مواد خوشبو کننده ای هم به جسد اضافه می شود تا از بدبو ماندن جسد کنند. بعد از خارج کردن اضافات فرمالین از بدن یک سری اعمال زیبایی هم بر روی جسد صورت میگیرد که این اعمال به این دلیل است که  عضلات اجساد پس از مرگ شکل اصلی خود را از دست میدهند . در واقع این اعمال جهت  برگرداندن شکل اولیه جسد صورت می گیرند. سپس جسد را به محل مورد نظر منتقل می کنند.

در شکل های قدیمی از پارچه هایی برای پوشش جسد استفاده می شده . امروزه در واقع این بافت های پارچه ای هیچ کاربرد خاصی ندارند. و این تصور که از ورود باکتری ها جلوگیری می کنند تصور غلطی است و تاثیر خاصی بر فرایند مومیایی کردن ندارد.

-در مورد فرایند تشخیص هویت جسد چه فرایند ها و فعالیت هایی باید طی شود؟

 این سوال یک سوال کلی است و پاسخ به آن نیاز به توضیحات بسیاری دارد. اما به طور خلاصه در تشخیص هویت اجساد انسان چهار شکل متفاوت وجود دارد؛

شکل اول جسد به شکل کامل، سالم و تازه یافته شده باشد. فرایند فسادی صورت نگرفته و اعضا از هم جدا نشده باشند. برای شناسایی این شکل چند راه وجود دارد. از طریق چهره تا درصد خیلی بالایی قادر به شناسایی هستیم. همچنین از تست های DNA، اجسام و وسایلی که همراه جسد است و هم چنین از طریق اثرانگشت جسد ( این مورد توسط خود پلیس صورت می گیرد) می توان به هویت جسد تا حدود زیادی پی برد. در شکل دوم جسدی است که درصدی از فساد رخ داده اما هنوز اعضای بدن از هم جدا نشده اند. در این حالت شناسایی جسد از طریق فنوتیپ ظاهری ممکن نیست. چون اولین مرحله فساد انجام گرفته و  به دلیل رشد باکتری ها و انزیم های خود بدن رنگ پوست تغییر کرده و به سبزی گرایش دارد. همچنین به دلیل محیطی که جسد در ان قرار گرفته و اب و هوایی که وجود داشته هم ممکن است اتفاقاتی رخ داده باشد. برای شناسایی می توان از قد جسد، وزن جسد تا حدودی ، جنسیت جسد که تا درصد خیلی بالایی قابل تشخیص است و تست DNA استفاده کرد. اگر جای زخم ، تتو یا خالکوبی خاصی در جسد وجود داشته باشد می تواند به تشخیص کمک کند. فرم دندان ها هم می توانند کمک کننده باشد.

نکته بسیار مهم در تشخیص هویت این است که ما جسد را rule out  می کنیم بدین معنی که اشخاصی وجود دارند که کشته یا مفقود شده اند و به شکل خاص به دنبال یافتن جسد انها هستیم. با فرایند های گفته شده سعی در یافتن اشخاص مدنظر داریم که بسیار راحت تر از تشخیص هویت خود جسد است.

در شکل بعدی ، جسد متلاشی شده ای در اختیار ماست که یا بدلیل جنایتی قطعه قطعه شده یا بخش هایی از ان از بین رفته اند. تعیین هویت در این مرحله سخت تر از حالت های قبل است. از چیز هایی که می تواند به ما کمک کنند ، فرمول ها و نسبت هایی هستند که با استفاده از بخش خاصی از بدن می توان قد جسد را تعیین کرد؛ مثلا با استفاده از اندازه استخوان های اصلی. جنسیت جسد هم با توجه ارگان های در دسترس قابل تشخیص است، مثلا با وجود تنه یا وجود اندام های جنسی همچون رحم یا پروستات می توان جنسیت ان را تشخیص داد. همچنین از طریق تست DNA می توان در مورد تشخیص هویت تصمیم گیری کرد. دوباره تکرار می کنم که rule out  کردن جسد بسیار راحت تر از تعیین هویت ان است.

یک نکته هم وجود دارد که اشاره به آن خالی از لطف نیست و آن این که ارگان هایی مثل پروستات و بافت رحم جزو بادوام ترین ارگان ها هستند و نسبت به باقی بخش های بدن دیرتر از بین می روند. از این نکته می توان برای تعیین جنسیت جسد فاسد شده تا حدودی استفاده کرد.

شکل دیگر جسدی است که بافت نرمی وجود ندارد و تنها استخوان های بدون بافت نرم در اختیار است. در این شکل هم همچون اشکال دیگر می توان قد و جنسیت جسد را تعیین کرد . رشته ی تخصصی در این زمینه وجود دارد به نام Anthropology  که از طریق آن می توان با استفاده از برخی شواهد به تعیین جنسیت و دیگر ویژگی های جسد همچون قد آن پی برد. بهترین استخوان ها برای تعیین جنسیت و سن استخوان hip  و skull  هستند که تا درصد بالایی به تعیین هویت جسد کمک می کنند. همچنین دندان های جسد و فرم تشکیل دهنده انها که جزو مقاوم ترین بخش ها هستند کمک کننده هستند.

-در مورد تعیین هویت مومیایی ها چه فرایندی طی می شود و آیا می توان با قطعیت در مورد هویت مومیایی ها صحبت کرد؟

مقالات خیلی زیادی در یک زمینه اختصاصی کار شده است که امروزه بسیار مورد استفاده قرار می گیرد و آن photo super imposition  است. این تکنیک مانند CTسه بعدی انجام می گیرد که تصاویر مختلف از نماهای مختلف از بدن را بازسازی کرده و شکل کامل را در اختیار قرار می دهد. در این تکنیک تصاویری به طور خاص از skull  تهیه می شود و به شکل مجازی توسط نرم افزار هایی تاحدودی می توان چهره جسد را بازسازی کرد. به طور مثال ما یک تصویر از نمای caldwell  از جسد مورد نظر داریم و می خواهیم میزان تطابق آن با یک تصویر از شخص را بررسی کنیم. نرم افزار با بررسی هر دو تصویر قابلیت بررسی تطابق تا درصد بالایی را داراست.

در مورد تشخیص هویت مومیایی هم آن را مانند مورد جسد اسکلتی شده در نظر می گیریم.  با توجه به این که فرایند مومیایی شدن به طور کامل انجام شده باشد بافت نرم تقریبا بدون استفاده است. همچنین در صورت باقی ماندن اندام های جنسی می توان در مورد جنسیت جسد تصمیماتی گرفت. قد جسد در مومیایی قابل تعیین است. برای تعیین سن می توان از رنگ موی جسد و شکل دندان ها تشخیص هایی داد. همانطور که ذکر شد از برخی ویژگی های خاص جسد همچون جای زخم، تتو، خالکوبی و یا هرویژگی خاص دیگر می توان برای تشخیص استفاده کرد. همچنین می توان از DNA مومیایی در صورت وجود نمونه DNA ازمایش های هیبرید انجام داد .

-آیا این امکان وجود دارد که درخواست بررسی جسد یا مومیایی خاص را از پزشکی قانونی داشت؟

وقتی جسدی به هر شکلی پیدا می شود تحویل پلیس داده میشود. اگر فردی به دنبال شخص مفقودی بگردد مراتب را به پلیس اطلاع می دهد و ویژگی های مدنظر را به آن ها اطلاع می دهد. پلیس اطلاعات را به بخش های مختلف قضایی از جمله پزشکی قانونی ارسال می کند. از طرفی اجساد یافت شده به همراه همه متعلقات آن  همچنین ویژگی های جسد در هنگام یافته شدن  تحویل پزشکی قانونی داده می شود. پرشکی قانونی هم فرآیند های که پیشتر اشاره کردیم را روی آن انجام میدهد تا در مورد تشخیص هویت ان گزارش های لازم را به مراجع قضایی اعلام کند.

پزشکی قانونی در واقع پاسخگوی نیازهای دستگاه قضایی است و به طور عمومی شخص یا ارگانی به طور مستقل نمی تواند درخواست بررسی جسدی را به پزشکی قانونی ارائه دهد. معمولا درخواست ها به قوه قضایی داده می شود و پس از آن دستگاه قضایی از پزشکی قانونی درخواست بررسی می کند.

به طور کل وظیفه پزشکی قانونی اعلام ویژگی های جسد به دستگاه قوه ی قضاییه است و به طور مستقیم امکان درخواست بررسی جسد وجود ندارد.

-در مورد مومیایی یافت شده در منطقه شهر ری و گمانه زنی هایی که درباره انتساب آن به رضا پهلوی زده می شود آیا پیش از انقلاب اسنادی مبنی بر مومیایی کردن جسد یا دفن آن در محل خاصی ثبت شده است که در دسترس باشد؟

 سازمان پزشکی قانونی به شکلی که الان وجود دارد پیش از انقلاب وجود نداشته. و به شکل مدون پس از انقلاب در زیرمجموعه قوه قضاییه شکل گرفته است. در گذشته پزشکان معتمدی وجود داشته اند که در صورت نیاز دادگاه به آنها مراجعه می شده. به همین دلیل اطلاعات ثبت شده مدونی وجود ندارد تا بتوان به آنها اشاره کرد. تمام اسناد موجود پس از تشکیل سازمان بوحود آمده است.

همچنین در مورد اشخاص خاص و مهم به دلیل مسائل رازداری و شخصی این امکان وجود نداشته که اطلاعاتی ثبت گردد .

-به عنوان سوال نهایی به شخصه چقدر پیش بینی می کنید که مومیایی یافته شده منتسب به رضا رپهلوی است؟

 این چیزی که در فضای مجازی منتشر شده خیلی قابل استناد نیست زیرا که قضاوت های بسیاری با دلایل مختلفی صورت می گیرد که اکثرا بدون شواهد و مدرک است . بنابراین نمی توان استناد دقیقی به آنها کرد. اینکه جسد پیدا شده برای شخصی که مطرح کردید است یا نه نیاز به یک کار تشخیصی تخصصی دارد و به این سادگی قابل بررسی نیست. زیرا که خیلی از اسناد از بین رفته  و همچنین بسیاری از تست ها قابل انجام نیستند. در مورد تست DNA بررسی انطباق DNA فرزند با والد بسیار آسان تر از انطباق  DNA والد با فرزندان است. زیرا که ترکیب های کروموزمی که صورت گرفته کار را بسیار دشوار می کند. علاوه بر این خانواده بازمانده از رضا پهلوی نسل دوم پس از او هستند و اختلاط های ژنی دوچندان شده است . تمام این موارد کار را بسیار دشوار ساخته و برای تصمیم قطعی مراحل بسیار پیچیده و زمان بری باید طی شود. پس احتمال خطای آن بسیار بالاست و گمانه زنی های بدون آزمایشات دقیق کاملا غلط است.

همچنین بحث هایی هم در رابطه با حفظ حریم جسد با هر هویتی وجود دارد که به سادگی نمی توان از آنها گذشت. نمیتوان تنها به خاطر پاسخ‌ دادن به گمانه زنی هایی جسد را مورد تغییراتی قرار داد.

 در پایان از شما استاد عزیز به خاطر وقتی که در اختیار ما گذاشتید تشکر می کنیم.