چرا پزشکان در مقابل خطاهای همکاران خود سکوت می کنند؟ قسمت اول

چند روز پیش دکتر حریرچی توضیحاتی در مورد خبر پارگی صورت نوزادی در هنگام زایمان سزارین توسط جراح دادند، هر روز از این گونه اخبار شنیده می شود اما آیا این اخبار باید فقط توسط رسانه های جمعی پوشش داده شود؟ رویکرد جامعه پزشکی به این خطاها چگونه باشد؟ فرزین فرحبخش در این مقاله که قسمت اول از سلسله مقالاتی در این خصوص است سعی می کند در سطوح مختلف به این سوال پاسخ دهد که چرا رویکرد پزشکان به خطا های همکاران خود در جهت گزارش آنها نیست. گزارش هایی که می تواند به کاهش این خطا ها کمک کند.

نظرات نویسندگان مهمان، لزوما منطبق با دیدگاه صدای پزشکان نیست.

همه انسان ها جایزالخطا هستند و پزشکان نیز از این قاعده مستثنی نیستند. روشن است که پزشکان هم اشتباه می کنند و به دلیل حساسیت حیطه کاری این گروه، این اشتباهات می تواند نتایج مرگباری همراه داشته باشد. به نظر می رسد در ایران آمار دقیقی از خطاهای پزشکی منجر به مرگ بیماران در دسترس نیست. البته ارائه آمار دقیق در مورد خطاهای پزشکی در هیچ کشوری از جهان ممکن نیست و محققین در این زمینه با استفاده از روش های آماری مختلف به تخمین این ارقام می پردازند که باز هم به نظر می رسد در ایران ارقام تخمینی میزان خطای پزشکی (با استفاده از روش های معتبر) در دسترس نیست. اخیرا در مطالعه ای در امریکا میزان خطای پزشکی که موجب مرگ بیماران شده باشد بین ۲۱۰۰۰۰ تا کمی بیش از ۴۰۰۰۰۰ مورد در سال تخمین زده شده است. این آمار اگر به واقعیت نزدیک باشد خطاهای پزشکی را در رتبه سوم عوامل مرگ در این کشور پس از بیماری های قلبی و سرطان ها قرار می دهد.

از منظر اخلاقی در جوامع پزشکی توافق روشنی بر اهمیت گزارش خطاهای پزشکی توسط خود پزشکان وجود دارد و شفاف سازی در این زمینه جزئی از مسئولیت پزشکان در جهت رفتار صادقانه می باشد. از نظر عملی نیز شفاف سازی خطاهای پزشکی از چند جهت حائز اهمیت است. اول از نظر تعالی فردی و آموزش مداوم خود پزشک به گونه ای که هر چه پزشک بیشتر از اشتباهاتش بداند، بیشتر می تواند از آن ها جلوگیری کن. مطالعات اخیر نشان می دهد ۴۴% عوارض درمان قابل پیشگیری هستند که تاییدی بر همین مدعی است. دوم اینکه شفاف سازی می تواند باعث ارتقا ارتباط میان پزشک و بیمار شود و حتی می تواند منجر به کاهش احتمال اقدام حقوقی توسط بیمار در شرایط بروز خطای پزشکی شود.

با وجود زیبا بودن بحث های اخلاقی، صرف تکیه بر این مباحث راه کار مناسبی برای ایجاد فرهنگ تغییر نیست زیرا این مباحث به پیچیدگی و ریشه یابی این مشکل نمی پردازند. لذا، قدم اول به سمت ایجاد فرهنگ شفاف سازی قبول وسعت و همه گیری مشکل است، تا بتوان سد های پیش روی شفاف سازی را شناسایی کرد. مطالعات متعددی در این زمینه انجام شده است و اکثر این مطالعات نشان می دهند که حل این مشکل نیاز به راه حلی مبسوط و در سطوح مختلف دارد. به طور کلی می توان این سطوح را به موانع درون فردی، بین فردی، درون سازمانی و اجتماعی تقسیم کرد که همه مانعی بر سر راه شفاف سازی، احساس امنیت روانی و یادگیری از اشتباهات هستند. هدف از این نوشته بررسی و ریشه یابی همین موانع است. در بخش اول این نوشته به بررسی موانع درون فردی و ریشه یابی آن ها می پردازیم و نوشته های بعدی به ابعاد دیگر این موضوع می پردازد.

• موانع درون فردی

برای ریشه یابی تمایل پزشکان به پوشاندن خطاها بهتر است از دانشگاه شروع کرد، مکانی که مسیر شغلی پزشکان، باور ها و اعتقاد های شغلی و رفتار های حرفه ای آن ها شکل می گیرد. فضای آموزش پزشکی به نظر می رسد بیشتر به آموزش های مهارتی و علمی اختصاص دارد و در جهت تعالی اخلاقی دانشجویان ناتوان است. شواهد مختلفی بر عدم رشد اخلاقی دانشجویان و کاهش “حساس بودن” آن ها به مسایل اخلاقی حکایت دارد. تا جایی که بسیاری از دانشجویان در مقاطعی از تحصیلشان جهت انجام رفتار های غیراخلاقی تحت فشار قرار می گیرند. از طرف دیگر گزارش دادن همکاران در میان پزشکان رفتاری عام نیست و دانشجویان نیز تحت تاثیر همین رفتار قرار می گیرند. این حس در آن ها ایجاد می شود که وظیفه آن ها نیست که خطای همکاران یا “بزرگتر ها” را گزارش دهند و بسیاری نیز به امید اینکه دیگران این خطاها را گزارش می دهند، از بار مسئولیت شانه خالی می کنند.

مطالعات نشان می دهد که احساس همدردی در دانشجویان پزشکی کاهش می یابد که این اتفاق بیشتر در سال های آخر تحصیل رخ می دهد. از طرف دیگر رابطه دانشجو و استاد نیز ارتباطی نیست که به تقویت روحیه شفاف سازی و اخلاق کمک کند. بیش از نیمی از رزیدنت ها و اینترن ها تجربه تمسخر و تحقیر در جمع توسط رزیدنت های ارشد و اساتید را دارند. فضای آموزش پزشکی به عنوان یک فضای سلسله مراتبی و رقابتی به حساب می آید. نمود این فضا را می توان در بررسی موارد مرگ و میر در بخش ها و بیمارستان ها دید، که یک فضای آموزشی است که در آن با استفاده از شرمنده کردن سعی در پیشگیری از خطاهای پزشکی بعدی دارند. این نکته را باید در نظر داشت که همه دانشجویان پزشکی در معرض شرایط یکسان قرار نمی گیرند و تجربه هر فرد به فرد دیگر در این دوران متفاوت است و موارد گفته شده در مورد تمامی دانشجویان صحیح نمی باشد. اما این تجربیات مطرح کننده سوالات و مشکلات جدی در فضای آموزش پزشکی می باشد و نیاز به شکل گیری فضای سالم تر در این حیطه را نشان می دهد. این مسایل و تجربیات نشان می دهد که تجربیات آموزشی افراد می تواند باعث ایجاد یک مکانیسم دفاعی در پزشکان شود که در آن پزشکان و دانشجویان از شفاف سازی می پرهیزند. این سوال مطرح می شود که اگر نظام آموزش پزشکی نقش فضای امن روانی جهت یادگیری را کمرنگ می کند و اگر پزشکان جوری تربیت می شوند که همیشه از خود در مقابل انتقادات دفاع کنند پس احتمال اینکه در آینده خطاها را گزارش دهند چقدر است؟