پوپولیست‌ها به بهشت نمی روند؛ یا چرا باید مصاحبه‌ی وزیر بهداشت را دوباره گوش کرد؟

۱- فرانسیس فوکویاما، دانشمند علوم سیاسی و مدرس دانشگاه استفورد آخرین کتاب خود، « نظم و زوال سیاسی » می نویسد: ” اگر در کشوری دولت مدرن – دولت با بوروکراسی کار آمد – وجود نداشته باشد، ورود دموکراسی باعث رواج ویژه پروری و حامی پروری و به دنبال آن فساد اداری می شود. به عبارت دیگر چون یک بوروکراسی قدرتمند غیرفاسد شکل نگرفته است، سیاسیون برای تحقق اهداف سیاسی خود و کسب رای به راحتی منابع عمومی را در بین حامیانشان توزیع می کنند تا آرای آنها در انتخابات را از آن خود سازند، و بدین گونه فساد اداری و حامی پروری دوش به دوش هم حرکت کرده، ظهور دولت مدرن کارآمد را به تاخیر می اندازد.”

۲- به نظر می رسد آنچه فوکویاما می گوید، به تمامی در ایران در حال توسعه پیاده شده است. دموکراسی بدون حضور دولت قدرتمند و بوروکراسی کارآمد، بدون داشتن پیش شرط هایی مانند اقتصاد آزاد و مطبوعات مستقل، بیشتر به یک ویژه پروری بزرگ شبیه شده است تا یک دولت کارآمد که بتواند نیازهای روز افزون شهروندانش را پاسخگو باشد.  این ویژه پروران مثل هر نیروی سیاسی دیگری ادبیات مخصوص به خود را تولید کرده اند. ادبیاتی که در آن « مردم » همه یک سان نگریسته می شوند. گروههای اجتماعی حذف می شوند و همه در یک اسم مبهم به نام « مردم » حل می شوند. وقتی گروههای اجتماعی حذف می شوند، طبیعتا تضادهای اجتماعی و منافع متضاد اجتماعی هم به یک باره انکار می شوند. تصمیمات به دو گروه تقسیم می شوند: تصمیمات خوب به نفع مردم، تصمیمات بد به ضرر مردم.

۳- در چنین فضایی پوپولیسم گفتمان غالب است. تصمیمات نه در دنیای ریاضیات و آمار و ارقام، که در میان مردمی که خواسته هایشان را مستقیم فریاد می زنند گرفته می شوند. هیچ تصمیم خطرناکی که خدای ناکرده اعتراض گسترده ای به دنبال داشته باشد گرفته نمی شود مبادا نظم حاضر خدشه بردارد و به خطر بیافتد. در چنین دیدگاهی، اولویت بندی و برنامه ریزی دیگر محلی از اعراب ندارد. در یک بوروکراسی قدرتمند نهادینه شده این کارشناسان هستند که تصمیم می گیرند؛ و در این سیستم تصمیم گیری عده ای مطمئنا ضرر می کنند و البته عده ی بیشتری نفع. اما بوروکراسی قدرتمند در مقابل هر اعتراضی تصمیمش را عوض نمی کند. در دولت ویژه پرور اما، منابع به شکلی مصرف می شوند که کمترین اعتراض را در پی داشته باشند؛ تصمیمات به گونه ای گرفته می شوند که در کوتاه مدت کسی ضرر واضح نکند. هر چند در بلند مدت این شیوه ی تصمیم گیری همه ی گروههای اجتماعی را متضرر می کند. از دولت ویژه پرور ِ پوپولیستی هیچ وقت حرفی که سمت و سوی خاصی داشته باشد نخواهید شنید، همیشه قرار بر این است که جانب وسط را بگیریم، که نه سیخ بسوزد و نه کباب.

۴- آنچه قاضی زاده هاشمی در برنامه ی نگاه یک شنبه شب گفت، هیچ نسبتی با گفتمان مسلط نداشت. آن شب وزیری که اتفاقا بارها و بارها در مسیر گفتمان پوپولیستی قدم برداشته بود، از ضرورت برنامه ریزی برای مدیریت منابع گفت؛ با صدای رسا اعلام کرد که نمی تواند یا مستقیم تر بگوید نمی خواهد منابع اندکش را صرف درمان بیمارانی کند که درمان های بسیار پرهزینه ای دارند که اثر بخشیشان بسیار کم است.

۵- یک بار برای همیشه باید تکلیفمان را مشخص کنیم. ما « نظریه ای برای همه چیز » نداریم. ما نمی توانیم کاری کنیم که همه خوشحال باشند، نمی توانیم تصمیمی بگیریم که هیچ کس ضرر نکند. البته باید در هر تصمیم گیری تمام ذی نفعان را دخالت دهیم، اما وقتی تصمیم کارشناسی درست را گرفتیم، نباید با تجمع چند نفر جلوی وزارت بهداشت یا چند گزارش زرد همه چیز را به هوا بفرستیم. یک بوروکراسی قدرتمند مبتنی بر نظر کارشناسان حرفه ای، مخالفتهای امروز را تاب می آورد و رسا پاسخ می دهد.

۶- وزیر بهداشت می توانست به سان سخنگوی محتاطش عمل کند؛ که چند روز بعد از بدفهمی سخنان وزیر گفت و باز هم رویه ی نه سیخ نه کباب را پیش گرفت. اما برای نخستین بار سعی کرد تا شیوه ی درست تصمیم گیری را نشان دهد. و البته هزینه اش را هم داد. عده ی زیادی او را به بی عاطفه بودن، به بی مسئولیتی، به نداشتن وجدان پزشکی متهم کردند. اما او حرف درست را زد. البته عملکرد او شایسته ی انتقادات بسیاری است، اما در این یک مورد او شایسته ی تقدیر است. او راه درست را به ما نشان داد، اگر چه سخت و نه چندان دوست داشتنی. او نظریه ای برای همه چیز را کنار گذاشت و با نظریه ای بسیار کم ادعاتر پاسخ داد: اینکه نباید پولی را که می تواند جانهای بسیاری را نجات بخشد، در جایی که اثر بخشیش بسیار کمتر است خرج کرد. حتی اگر خبرنگاری گزارشی مفصل از زندگی یک کودک مبتلا به آتروفی نخاعی عضلانی (SMA) را نشان دهد که ما را به گریه وادارد، ما باز هم درمقام تصمیم گیر باید منابعمان را در جای درست خرج کنیم. ما مجبور به انتخاب های سخت هستیم. برای این کار می توانیم از گوش دادن دوباره ی حرفهای وزیر شروع کنیم.