با خبر ادعای ساخت دستگاهی که با استفاده از “ویروس دوقطبی” کرونا در “خشاب” می تواند افراد و سطوح آلوده به ویروس SARA-CoV-2 را از ۱۰۰ و حتی ۱۵۰ متری تشخیص دهد، بحث ادعاهای شبه علمی مورد حمایت حکومت ها دوباره داغ شده است. این ماجرا البته مختص ایران نیست، چه آنکه دونالد ترامپ که از وکیلش رودی جولیانی در مورد اثر هیدروکسی کلروکین بر COVID-19 شنیده، پشت تریبون می رود و از FDA می خواهد که هر چه سریعتر دارو را تایید کند تا بدست مردمی برسد که “دارند می میرند”.
اما این سناریو به هیچ وجه سناریو جدیدی نیست، یکی از جالبترین و مهمترین نمونه های همکاری مدعیان شبه علم و حکومت، ماجرای تروفیم لیسنکو (Trofim Lysenko) است، لیسنکو بذر شناسی اهل شوروی بود که اعتقاد داشت چیزی به عنوان ژن و ماده ژنتیک وجود ندارد، انتخاب طبیعی یک ادعای بورژوازی است و مثلا با پیوند زدن دو گیاه می توان ویژگی های وراثتی را از قلمه به ساقه و همچنین به نسل بعدی منتقل کرد. لیسنکو تکنیک قدیمی خیساندن بذر گندم زمستانه در سرما برای دادن محصول بیشتر را (البته نه آنقدر بیشتر که خودش و پراودا-ارگان رسمی حزب کمونیست شوروی- ادعا می کردند) به نام خودش کرده بود و با ادعای اینکه ژنتیک مندلی تمایلات لیبرال-بورژوازی دارد توانسته بود خودش رو در شوروی قحطی زده مطرح کند. استالین حامی ایده های تروفیم لیسنکو شد که می گفت می تواند گونه گندم زمستانه را به گونه گندم تابستانه پرمحصول تبدیل کند ( این دو گونه حتی در شمارش کروموزوم هم با هم متفاوت هستند). با حملات لیسنکو و حمایت استالین از او، بیش از ۳۰۰۰ هزار زیست شناس مخالف لیسنکو از جمله نیکلای واویلوف (Nikolai Vavilov) رئیس آکادمی کشاورزی شوروی به اتهام سرسپردگی به علم بورژوازی ژنتیک تبعید و حتی اعدام شدند. واویلوف که دانشمندی برجسته و کاشف منشا بسیاری از گونه های اهلی گیاهی مانند قهوه بود بر اثر گرسنگی در زندان جان سپرد.
پوستر پروپاگاندای دوره شوروی
تفوق لیسنکو تا زمان مرگ استالین ادامه پیدا کرد و تا سالها نظراتش به عنوان زیست شناسی نوین در بلوک شرق تدریس می شد و ژنتیک مبتنی بر ماده ژنتیک مثل DNA و بحث انتخاب طبیعی ممنوع بود. در دوره خرشچوف، رهبر بعدی اتحاد شوروی بود که تازه روزنامه های شروع به انتقاد کردن از لیسنکو کردند. البته لوسنکو توانست خرشچوف را نیز تحت تاثیر قرار دهد ولی فضا برای اظهار نظر سایر دانشمندان هم باز شد و در دوران برژنف بود که ژنتیک علمی توانست دوباره در شوروی پا بگیرد.
نکته جالب در این میان این است که استالین عملگرایی بود که با سرقت از بانک توانسته بود در حزب کمونیست رشد کند و دعوایش با تروتسکی بر سر اعتقاد عملگرایانه “سوسیالیسم در یه کشور” و همزیستی با کاپیتالیسم بود. ولی در فضایی که در دوران او شکل گرفته بود حتی او نیز تحت تاثیر حرف های لیسنکو در مورد تفاوت علم کمونیستی با علم بورژوازی قرار گرفته بود که می گفت وجود ماده ژنتیک و بحث جهش های ژنتیک فردی با اصول جمعگرایی کمونیسم در تضاد است و در علم مورد ادعای او با تغییر شرایط محیط می توان سرنوشت گونه را عوض کرد.
تروفین لیسنکو
اما شاید تاریکترین واقعیت این باشد که درروسیه دوران پوتین که ملغمه ای از ناسیونالیسم و اقتدارگرایی و سنتگرایی است دوباره صداهایی در مورد دفاع از لیسنکوئیسم به گوش می رسد که لامارکیسم او را در قالب اپی ژنتیک (اثر پایدار محیط بر ژنوم) توجیه می کنند. در حال حاضر کتاب هایی که لیسنکو رو به عنوان قهرمان ستایش می کنن توسط ارگان های دولتی روسیه چاپ می شوند. در این کتاب ها از این گفته می شود که علم ژنتیک یک توطئه آمریکایی بر علیه روسیه است و تراریخته ها «بمب ها ژنتیک» برای نابودی کشاورزی و آسیب به ژنوم مردم روسیه است.
نیکولای واویلوف
ولی هشداردهنده ترین اتفاق زمانی بود که یک محقق ژنتیک به نام پیتز هارپر در مقاله به تاریخ علم ژنتیک پرداخت و در آن از لیسنکو به عنوان یک شیاد نام برد (۱) و دو محقق چینی در نامه ای (۲) در پاسخ به او در مقام دفاع از لیسنکو بر آمدند. آنها ادعا کردند با توجه به مطالعات جدید اپی ژنتیک مانند اثر RNA interference بر ژنوم در گیاهان می توان گفت نظر لیسنکو در مورد به ارث رسیدن ویژگی های محیطی غلط نبوده است. آنها استدلال کردند لیسنکو یک “دانشمند برجسته” بوده و نه رئیس سازمان اطلاعاتی شوروی (NKVD) که بتوان او را به شخصه مسئول تعقیب و مرگ همکارانش دانست. آنها بر طبق گفته های لیسنکو ادعا کردند که او به بازجویان واویلوف گفته بوده که او به لحاظ علمی با واویلف مخالف بوده و هست ولی اطلاعی از فعالیت های خرابکارانه توسط او ندارد. هارپر در نامه ای در جواب (۳) گفت کارهای لیسنکو و نتایجشان قابل ارزیابی نیست، یافته های گزارش شده توسط او با تکرار تایید نشدند، او که اصول طراحی آزمایش علمی را رعایت نمی کرد و در برابر استفاده از روش های آماری مقاومت می کرد را نمی تواند “دانشمند برجسته” دانست و حتی نمی توان عدم تکرار نتایج ادعاییش را اشتباه علمی به حساب آورد. این که او به طور مستقیم دستور دستگیری همکارانش را نداده بود رد کننده نقشش در سرنوشت آنان نیست و رفتار های غیر علمی، تهدید آمیز و تهاجمی او بود که این دانشمندان را در معرض اتهام سیاسی قرارداد. دو محقق دیگر در نامه ای در پاسخ (۴) به این اشاره کردند که استالین خود به شخصه متن سخنرانی لیسنکو در آکادمی کشاورزی لنین در سال ۱۹۴۸ را ویرایش کرده بود که در آن، مندل مورد لعن و نفرین قرار گرفته بود و از علم ژنتیک به عنوان “پروژه بورژوازی ارتجاعی” و “فاحشه سرمایه داری” یاد شده بود. در این سخنرانی دانشمندان ژنتیک به عنوان “عشاق مگس و متنفرین از انسان” مسخره شده بودند و اینگونه بود که هزاران نفر از آنها شغل و حتی زندگی خود را از دست دادند. آنها اشاره کردند یکی از اتهامات واویلوف ضربه زدن به کشاورزی شوروی از طریق مخالفت و تشویق دیگران به مخالفت با نظرات و کارهای لیسنکو بوده است. این محققین اشاره کردند که نسبت ادعاهای غیر قابل بررسی لیسنکو با اپی ژنتیک مانند نسبت کمیاگران قرون وسطی با فیزیک نوین است و نمی توان گفت که آنها با اعتقاد به امکان تبدیل مس به طلا با معجون های خود در حقیقت پیشرفت فیزیک هسته ای را پیش بینی کرده بودند. این نکته را شاید بتوان به ماجرای چند روز اخیر ما نیز تعمیم داد که اگر در آینده ما به تکنولوژی تشخیص ذرات ۱۰۰ نانومتری از ۱۰۰ متری دست پیدا کنیم تایید کننده ادعای سازندگان دستگاه “نقطه زن” ویروس با استفاده از درب قابلمه و آنتن نیست.
